ارزیابی اثر خشکی بر خصوصیات کمی و کیفی جمعیت های گیاه دارویی بالنگو (‎‏Lallemantia royleana Benth.)

مقدمه با پیشرفت علم و توجه جهانیان به تأثیر زیان‌بار استفاده از ترکیبات شیمیایی و مواد سنتتیک، جهان دوباره به استفاده از فراورده­ های گیاهی روی آورده است، به‌طوری‌که گفته می­شود قرن بیست و یکم قرن گیاهان دارویی است (Amanzadeh et al., 2011). گیاه دارویی بالنگو (Lallemantia) متعلق به خانواده­ی Lamiaceae است. این خانواده یکی از بزرگترین و بیش­ترین خانواده­ها از گیاهان گلدار است (Zargari, 1980). بذرهای بالنگو منابع خوبی از پلی ­ساکارید، فیبر، روغن و پروتئین و دارای برخی خصوصیات دارویی، غذایی و سلامتی برای انسان دارند (Naghibi et al. 2005; Razavi and Karazhiyan 2009). تنش خشکی یکی از بزرگترین تنش ­های غیرزنده که به شدت عملکرد دانه و بهره ­وری از محصولات غذایی را تا 70 درصد در سرتاسر جهان تحت تأثیر قرار می­دهد (Akram et al., 2013). پاسخ گیاهان به تنش خشکی پیچیده و شامل تغییر در مورفولوژی، فیزیولوژی و متابولیسم است (Sairam and Srivastava, 2001). بنابراین هدف از این پژوهش بررسی اثر تنش خشکی بر خصوصیات کمی و کیفی گیاه دارویی بالنگو بود. مواد و روش­ ها این پژوهش در مزرعه تحقیقاتی دانشگاه شاهد طی سال زراعی 1394-1393 انجام گرفت. مزرعه پژوهشی گیاهان دارویی دانشگاه شاهد دارای طول جغرافیایی 51 درجه و هشت دقیقه شمالی و عرض جغرافیایی 35 درجه و 34 دقیقه شرقی، ارتفاع از سطح دریا 1190 متر، میانگین بارندگی 216 میلی­متر و میانگین دما 17.1 درجه سانتی­گراد بود. آزمایش به‌صورت کرت­های خردشده در قالب طرح پایه­ بلوک­های کامل تصادفی در سه تکرار اجرا شد. فاکتور­های آزمایش شامل سه سطح خشکی از مرحله گلدهی به بعد به‌عنوان فاکتور اصلی (1- متوسط پتانسیل رطوبت خاک در حد 0.5- اتمسفر به­عنوان شاهد (FC)، 2- پتانسیل رطوبت خاک حدود 6.5- اتمسفر به‌عنوان تنش ملایم ، 3- پتانسیل رطوبت خاک حدود 9.5- اتمسفر به ­عنوان تنش نسبتاً شدید) بود. اندازه ­گیری صفات مورد مطالعه به این روش­های انجام گرفت: قندهای محلول (Paquin and lechasseur, 1979)، موسیلاژ دانه (Ghasemi Dehkordi, 2002)، فاکتور تورم (Asgharpour and Rezvani Moghaddam, 2002) و روغن دانه (Soxhlet, 2003). محتوی نسبی آب با روش (Levitt, 1990)   اندازه ­گیری شد. اطلاعات حاصل، از طریق برنامه آماری SAS 9.12 مورد تجزیه ‌و تحلیل قرارگرفته و میانگین‌ها از طریق آزمون چند دامنه‌ای دانکن در سطح پنج درصد مقایسه شدند. نتایج و بحث تغییرات آب و هوایی باعث دوره­ های مکرر و شدید خشکسالی به عنوان کاهش سطح کلی بارش­ها شد. مناطق خشک بیش از 40 درصد سطح جهان را شامل می­شود که زندگی 2.5 میلیارد نفر، یک سوم از جمعیت جهان است. خشکسالی در حال حاضر یکی از محدودیت های اصلی گیاهان زراعی که باعث جلوگیری از ابراز پتانسیل کامل ژنتیکی آنهاست. تنش خشکی تآثیر معنی ­داری بر صفات عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت، قندهای محلول، درصد موسیلاژ، فاکتور تورم و عملکرد روغن داشت. تنش خشکی بر درصد روغن غیر معنی ­دار شد. نتایج نشان داد که با افزایش سطوح تنش عملکرد دانه کاهش یافت. عملکرد گیاه پاسخی به میزان کارایی آب در مراحل مختلف رشد گیاه و به‌کارگیری آب در سرتاسر فصل رشد گیاه است (Igbadun et al., 2006). جمعیت اصفهان3 بیش­ترین عملکرد را با میانگین 312.77 کیلوگرم در هکتار و عملکرد روغن با 86.7 کیلوگرم در هکتار در تنش 9.5- اتمسفر داشت. تنش خشکی باعث کاهش قندهای محلول شد که با نتایج عباس­زاده و همکاران (Abbaszadeh et al.) بر گیاه بادرنجبویه (Melissa officinalis) مطابقت داشت. در نتایج اثرات برهمکنش، بیش­ترین و کم­ترین درصد موسیلاژ به ترتیب در جمعیت­های اصفهان5 و اصفهان3 در تنش ملایم مشاهده شد. به نظر می­رسد جمعیت اصفهان3، جمعیت مقاوم در برابر تنش خشکی است. نتیجه­ گیری به طور کلی تنش 9.5- اتمسفر باعث کاهش خصوصیات کمی و کیفی گیاه دارویی بالنگو شد. جمعیت اصفهان3 دارای بیش­ترین عملکرد دانه و عملکرد روغن بود. طبق مشاهدات این پژوهش به نظر می­رسد جمعیت اصفهان3، جمعیت مقاوم در برابر تنش خشکی است. از سوی دیگر مشاهدات نشان داد پاسخ جمعیت­ های بالنگو به تنش خشکی در صفات مورد مطالعه متفاوت است که می­توان گفت به دلیل تنوع ژنتیکی که بین جمعیت­ها وجود دارد.